UONGOZI WA WANAWAKE KATIKA MFUMO WA ELIMU TANZANIA: NI NINI KINACHOTURUDISHA NYUMA?

 

Lydia Wilbard, Mkurugenzi Mtendaji wa Shirika lisilo la kiserikali la ufadhili wa masomo kwa watoto wa kike wanaoishi katika mazingira magumu (CAMFED)

NA MWANDISHI WETU

Licha ya sera za kitaifa zinazounga mkono usawa wa kijinsia na ahadi za kimataifa kama Ajenda ya Umoja wa Afrika ya 2063 na Ajenda ya 2030 ya Maendeleo Endelevu, wanawake wanaendelea kuwakilishwa katika uongozi ndani ya mfumo wa elimu wa Tanzania. Nini maana ya kuwarudisha nyuma wanawake?

Kama Msomi wa Kimataifa wa Echidna, nilitafiti njia za uongozi wa wanawake katika sekta ya elimu ya sekondari ya Tanzania kuanzia Julai hadi Oktoba 2024, nikitafuta kutambua sababu zinazowezesha au kuzuia maendeleo ya wanawake katika uongozi. Pia nilichunguza jinsi sera, mikakati, na mazoea ya sasa yanavyosaidia au kuzuia maendeleo.

Matokeo yanaonyesha kuwa hadithi za kijamii kuhusu majukumu ya kijinsia na kuhusu uongozi hutafsiri katika fursa na vikwazo. Hadithi hizi zinajidhihirisha katika mitazamo inayoshikiliwa na wanawake wenyewe na pia katika uhusiano wao na wengine wanaowazunguka, na wanaingiliana na sera za taasisi, mazoea, na miundo. Kwa pamoja hizi hupunguza maendeleo ya wanawake katika nafasi za uongozi, na wakati sera za kukuza na miongozo zipo, mara nyingi hushindwa kushughulikia masuala haya.

Kulinganisha hadithi za kijamii hupunguza fursa wakati wa kuonyesha uwezo wa uongozi

Kanuni za mfumo dume zinawaweka wanaume kama viongozi na wanawake kama walezi, na kupunguza matarajio kwa wanawake katika uongozi. Wanawake wanatarajiwa kutoa kipaumbele katika majukumu ya kifamilia, ikiwa ni pamoja na kuwajali waume, kupunguza upatikanaji wao wa nafasi za uongozi. Wanawake wa umri wa kuzaa mara nyingi huonekana kama "wasioaminika" kwa sababu inadhaniwa watapata ujauzito na / au kuwa na watoto, ambayo inaaminika kuvuruga mwendelezo na kuunda mapungufu ya uongozi.

Kwa upande mwingine, hata hivyo, wanawake katika uongozi wanatambuliwa kama kuonyesha uwezo mkubwa. Wanaonekana kama wajibu, wenye huruma, umoja na waaminifu. Inasemekana kuonyesha kujitolea kwa kina, kukuza kazi ya pamoja na kuzingatia sheria. Hadithi hii inajenga fursa za majukumu ya uongozi na wanawake wanatarajiwa kuhamasisha wengine na kukuza uongozi wa pamoja.

Simulizi hutafsiri katika mitazamo na mahusiano kwa njia ambazo zote zinapunguza na kukuza uongozi wa wanawake

Hadithi za kijamii zinaunda jinsi wanawake wanavyojiona na jinsi watu wengine wanavyotambua na kujibu wazo la uongozi wa wanawake. Wanawake wengi katika utafiti huu walikuwa wameingiza hadithi hasi kwa njia ya kujithamini au kujishuku, wakiamini kuwa wanaume wanafaa zaidi kwa uongozi. Hii ilichangiwa na njia ambazo hadithi hizi za kijamii zilitungwa na wengine karibu nao; ukosefu wa msaada wa familia na pia kukataliwa na ubaguzi na kujenga vikwazo muhimu kwa maendeleo ya uongozi wa wanawake.

 Wanawake katika usimamizi wa shule mara nyingi huwa na majukumu ya utunzaji, na kufanya msaada wa familia kuwa muhimu kwa mafanikio ya uongozi wa wanawake. Lakini hii si mara zote uhakika. Wanawake wenye familia zinazounga mkono, ikiwa ni pamoja na wanandoa, huwa na maendeleo haraka. Kwa mfano, Afisa Elimu wa Wilaya moja (DEO) aliendeleza taaluma yake kwa kiasi kikubwa kwakusaidiwa na mumewe kupata elimu ya juu. Kinyume chake, matarajio ya kijamii na familia ya kuweka kipaumbele majukumu ya nyumbani yanaweza kuzuia maendeleo. Mawazo duni mara nyingi ulisababisha hofu ya kushindwa na matarajio ya uongozi wa wanawake.

Wanawake pia mara nyingi walipuuzwa kwa ajili ya kukuza uongozi kutokana na upendeleo juu ya uwezo wao. Wahamasishaji walitilia shaka uwezo wa wanawake kusawazisha uongozi na majukumu ya familia na kijamii, wakidhani wanapaswa au wangeweka kipaumbele majukumu ya nyumbani. Dhana kama hizi mara nyingi hufanywa juu ya upatikanaji wao au maslahi katika uongozi, kuwanyima fursa za uongozi.

Kwa upande mwingine, uwepo wa wanawake katika nafasi za uongozi ulikatiza baadhi ya hadithi hizi na kuunda nafasi ya mawazo mazuri juu ya kujitolea kwa wanawake, uaminifu, na uwezo wa kutatua masuala magumu. Kwa maana hii viongozi wanawake hutumika kama mifano ya kuigwa ambao wanaweza kufungua fursa kwa wanawake zaidi kuchukua nafasi za uongozi. Kupandishwa vyeo kwa wanawake katika nafasi ya Afisa Elimu, kwa mfano, kumeathiri usimamizi wa shule katika wilaya hizo, ambapo tumeona ongezeko la idadi ya Wakuu wa Shule wanawake (HoS).

Vikwazo vya kimuundo na kitaasisi vinaleta fursa zisizo sawa kwa viongozi wanawake, hasa katika maeneo ya vijijini

Washiriki wengi katika utafiti huu wanaona maendeleo katika nafasi za uongozi wa wanawake kutokana na sera za kitaifa, kama vile Sera ya Elimu na Mafunzo ya Tanzania, iliyorekebishwa mnamo 2023, ambayo inataka kuendeleza uwakilishi wa wanawake katika uongozi wa elimu. Miongozo ya kukuza uongozi wa mitaa inalenga kuhakikisha upatikanaji wa haki na kupunguza upendeleo, na nafasi za maafisa elimu na wakuu wa shule zinaambatana na hizi ili kupunguza upendeleo na kuhakikisha michakato kamili ya uteuzi.

Wakati maendeleo yameonekana, sera hizi zinashindwa kuzingatia vikwazo vya kipekee ambavyo wanawake wanakabiliwa navyo ambavyo vinazuia upatikanaji wao wa majukumu ya uongozi na kupunguza bomba la wanawake wenye sifa. Sera za kukuza "msingi wa merit" zinaanzisha viwango vya chini vya elimu, kwa mfano, lakini wanawake wanakabiliwa na changamoto kubwa kuliko wanaume katika kuendeleza elimu yao na kazi kutokana na maendeleo ya kitaaluma na upatikanaji wa elimu ya juu (ni 30% tu ya wanafunzi wa mwalimu katika ngazi ya shahada ni wanawake). Matokeo yake, walimu wengi  wenye ujuzi wenye diploma wanatengwa na majukumu ya uongozi. Wanawake wa vijijini wanakabiliwa na vikwazo vya ziada kama miundombinu duni na msaada mdogo. Mkuu wa Shule mmoja alichukua miaka 14 kupata shahada yake wakati wa kumtunza mtoto mwenye mahitaji maalum.

Hata hivyo licha ya changamoto hizi, hakuna mipango ya msaada inayolenga kujenga  viongozi wanawake. Wanawake mara nyingi huwa na uwezo mdogo wa kupata rasilimali fedha, kuzuia uwezo wao wa kuwekeza katika elimu au kutekeleza majukumu ya uongozi. Na wakati rasilimali ni chache, mara nyingi hutanguliza mahitaji ya familia juu ya maendeleo binafsi, kuchelewesha sifa zao.

Hatimaye, kukosekana kwa malengo maalum ya kijinsia ndani ya sekta ya elimu kunadhoofisha uwakilishi wa uongozi wa wanawake. Mjumbe wa kamati ya usimamizi wa shule alisisitiza haja ya malengo madhubuti ili kuhakikisha usawa wa kijinsia katika uongozi. Wakati maendeleo ya kisiasa yamefanywa, kwa sehemu kupitia marekebisho ya katiba yanayohitaji zaidi ya asilimia 30 ya viti vya bunge kwenda kwa wanawake, sekta zingine, ikiwa ni pamoja na elimu, hazina malengo sawa.

Mapendekezo

Kufikia usawa wa kijinsia katika uongozi wa elimu nchini Tanzania kunahitaji mikakati inayolengwa kushughulikia vikwazo vya kimfumo na kuwawezesha wanawake kupitia njia mbalimbali ambazo zinahitaji juhudi za ushirikiano kati ya wadau mbalimbali, ikiwa ni pamoja na Wizara ya Elimu na washirika wa maendeleo.

Kuandaa mkakati wa kijinsia katika elimu na mafunzo

Wizara ya Elimu, pamoja na wadau, inapaswa kufanya uchambuzi wa kijinsia ili kutambua zaidi vikwazo vya uongozi wa elimu na kubuni mikakati sawa ya kushughulikia haya. Sera zinapaswa kurekebishwa na malengo ya uwakilishi wa wanawake, na takwimu iliyogawanywa kijinsia inapaswa kujumuishwa katika takwimu za kila mwaka za elimu kwa uwajibikaji. Ukaguzi wa mara kwa mara wa kijinsia na kanzidata (databse) ya uongozi inapaswa kusaidia hatua zinazotegemea ushahidi na kufuatilia mwenendo wa usawa wa kijinsia katika uongozi.

Kuanzisha vigezo vya kukuza uwazi kwa walimu

Tawala za Serikali za Mitaa zinapaswa kuweka vigezo vya wazi vya kukuza walimu, kushirikishwa kupitia mikutano na kuchapishwa kwenye tovuti ya Wizara ili kuhakikisha upatikanaji sawa. Mfumo wa TPAD wa Kenya, ambao uliboresha maadili na uwajibikaji kwa kuelezea vigezo vya kukuza na kupunguza upendeleo, hutumika kama mfano. Vile vile, programu ya Maendeleo ya Taaluma ya Walimu Tanzania inaweza kutoa mafunzo ili kuwasaidia walimu kuelewa vigezo vya kukuza na kutekeleza majukumu ya uongozi. Uwazi pamoja na msaada unaolengwa unakuza haki, ujumuishaji, na ukuaji wa kazi sawa.

Kukuza maendeleo ya uongozi wa wanawake na kushirikisha wengine (role models)

Washirika wa maendeleo wanapaswa kuweka vigezo vya usawa wa kijinsia katika uongozi wa elimu na mipango ya msaada kushughulikia vikwazo vya kijamii. Ushirikiano na mashirika ya serikali unaweza kuongeza ufahamu wa kanuni zinazoathiri uwakilishi wa uongozi. Wanapaswa kusaidia mipango inayojenga ujasiri wa wanawake na ujuzi wa uongozi kupitia mafunzo, ushauri na warsha.

Kuanzisha mfuko wa elimu ya walimu wa katika huduma

Serikali ianzishe mfuko wa ruzuku au mikopo yenye riba nafuu ili kuwasaidia walimu wanawake ili kupata elimu na mafunzo ya uongozi kwa kushirikiana na wizara nyingine na sekta binafsi. Mfumo wa mafunzo unaweza kuwa wa wanawake katika uongozi kutoa ushauri kwa walimu wengine wa kike. Kuunganisha mpango huu na mipango iliyopo na kuanzisha vituo vya ndani kwa mafunzo ya uongozi kunaweza kupunguza gharama na kuongeza upatikanaji.

Makala hii imeandaliwa na Lydia Wilbard, Mkurugenzi Mtendaji wa SHIRIKA lisilo la kiserikali la ufadhili wa masomo kwa watoto wa kike wanaoishi katika mazingira magumu (CAMFED)